"Белсенді жұмыс түрлері және олардың оқушылардың танымдық белсенділігін арттырудағы рөлі"

 "Белсенді жұмыс түрлері және олардың оқушылардың танымдық белсенділігін арттырудағы рөлі"

Мұғалім: Каташева В.Ю.

2023-2024 ж.

Жаңартылған білім беру жүйесіне көшу заманауи мұғалімнен материалды дайын күйінде бермей, оқушының жаңа білімді өзі ашуға көмектесе алуын талап етеді. Бұл оқыту мен тәрбиелеу жүйесінде жаңа тәсілдерді әзірлеуді қажет етті. Мұғалімнің алдына жаңа мақсаттар қойылды: әмбебап тәрбиелік іс-әрекет пен оқуға ынта қалыптастыру. Білім беру мазмұны көп өзгермейді, мұғалімнің рөлі айтарлықтай өзгереді, ол оқу процесін білім, білік және дағдыларды меңгеру жүйесі ретінде ғана емес, сонымен қатар тұлғаны дамыту процесі ретінде құруды қажет етеді. Мұғалім нені және қалай оқыту керектігін түсініп қана қоймай, сонымен қатар балалар «Мен нені үйренуім керек?», «Мұны қалай үйренуге болады?» деген сұрақтар қоятындай процесті ұйымдастыруы керек. Білім беру әрбір оқушының нақты білімді «ашу» процесі ретінде құрылымдалу керек. Селқос  тыңдаушыдан оқушы  тәуелсіз, сыни тұрғыдан ойлайтын тұлғаға айналуы керек. Бүгінгі таңда баланың жалпы мәдени, тұлғалық және танымдық дамуын қамтамасыз ету маңызды. Білім беру мазмұны жаңа дағдылармен, қабілеттерді дамытумен, ақпаратты өңдеумен, білім беру бағдарламаларын дараландыруға баса назар аудара отырып, ғылыми мәселелерді шығармашылықпен шешумен байытылады. Әрбір ұстаздың басты міндеті – оқушыларға белгілі бір көлемде білім беріп қана қоймай, олардың оқуға деген қызығушылығын арттырып, қалай оқу керектігін үйрету. Оқытудың жан-жақты ойластырылған әдістерінсіз бағдарламалық материалды меңгеруді ұйымдастыру қиын. Мұғалім бәрін анық айтып, көрсетіп қана қоймай, оқушыны ойлауға үйретіп, практикалық іс-әрекет дағдыларын қалыптастыруы қажет. Менің ойымша, бұған оқытудың белсенді формалары мен әдістері ықпал ете алады. Белсенді оқыту әдістеріне қызығушылық заманауи дидактикалық жүйені жетілдірудің өзекті қажеттілігінен туындайды және мұны ұстаздың шеберлігіне, оқушыларды шамадан тыс жүктемеуіне байланысты. Педагогикалық қарым-қатынас үрдісінде  оқытудың белсенді әдістері сыныпқа мұғалім мен оқушылар арасындағы тепе-теңдік қарым-қатынасты, бұқаралық мектеп үшін дәстүрлі емес білім берудің жаңа философиясы мен құндылықтарын әкеледі. Тәрбие жеке тұлғаның ішкі мүдделеріне, қоғамдық болмыстың ең терең қырларына қол жеткізгенде ғана өз рөлін атқара алады, сондықтан паритеттік (теңдік) қарым-қатынас қажет. Белсенді оқыту әдістері – бұл оқу материалын меңгеру процесінде оқушыларды белсенді ақыл-ой және практикалық әрекетке баулу әдістері. Белсенді оқыту ең алдымен мұғалімнің дайын білімді беруіне, оны есте сақтауға және жаңғыртуға емес, белсенді ақыл-ой және практикалық іс-әрекет процесінде оқушылардың білім мен дағдыларды өз бетінше меңгеруіне бағытталған әдістер жүйесін қолдануды білдіреді. Белсенді оқыту әдістерінің ерекшелігі олардың практикалық және ақыл-ой әрекетіне ынталандыруға негізделгендігінде, онсыз білімді меңгеруде алға жылжу болмайды. Белсенді әдістердің пайда болуы және дамуы оқытудың алдында жаңа міндеттер тұрғанымен байланысты: оқушыларға білім беру ғана емес, сонымен қатар оқу іс-әрекетін қалыптастыруды және танымдық қызығушылықтары мен қабілеттерін, шығармашылық ойлауын, қабілеттері мен дағдыларын дамытуды қамтамасыз ету.

 Бұған мыналар ықпал етеді:

1.Дәстүрлі сабақтың дәстүрлі емес бастамасы – сабаққа деген эмоционалды көңіл-күй (эпиграф, киім үлгісі, бейне үзінді, ребус, жұмбақ), мақсаттарды, үміттерді, қорқыныштарды нақтылау.

2. Проблемалық мәселелерді қою және шешу, проблемалық жағдайларды жасау. Сабақта қолданылатын проблемалық жағдаяттардың түрлері: күтпеген жағдайлар; жанжалды жағдай; орындамау жағдайы; белгісіздік жағдайы; болжам жағдайы; таңдау жағдайы.

 3.Релаксацияны ұйымдастыру және қорытындылау.

4. Оқу материалының презентациялары – ақпараттық технологияларды, электронды оқулықтарды, интерактивті тақтаны және т.б.

 5. Индуктивті және дедуктивті логикалық схемаларды қолдану.

 6. Интерактивті оқыту деп аталатын нысандарды немесе олардың элементтерін пайдалану: «жоба әдісі», «миға шабуыл», «дебат», «әртүрлі кейіпкерлермен сұхбат».

 7. Оқушыларға тұлғалық-бағдарлы және жеке сараланған тәсілді жүзеге асыру, мектеп оқушыларының топтық іс-әрекетін (жұптық, тұрақты топта, ауыспалы топта жұмыс) және балалардың өздік жұмысын ұйымдастыру.

 8. Сабақтардың дәстүрлі емес түрлері: лекция, экскурсия, ертегі сабақтары, конференция сабақтары, зерттеу сабақтары, жобалық іс-әрекеттер және т.б.

 9. Ойындар, ойын сәттері (рөлдік, симуляциялық, дидактикалық).

Мен олардың кейбіріне толығырақ тоқталамын.

«Бір-бірімізге күлейік», «Шынтақпен амандасу» сияқты әдістер сабақты серпінді бастауға көмектеседі. Балалар тапсырманы орындай отырып, қолдарын тигізіп, күлімдеулері керек. Мұндай күлкілі ойындар сабақты көңілді бастауға, күрделі жаттығулар алдында қыздыруға және бірнеше минут ішінде оқушылар арасында байланыс орнатуға мүмкіндік береді.

Мұғалім үшін сабақта мақсаттарды, үміттерді, алаңдаушылықтарды нақтылаудың белсенді әдістерін енгізу өте маңызды. «Үміт ағашы», «Жарқыраған қар бүршіктері», «Түрлі-түсті парақтар», «Жеміс бағы», «Идеялар кілемі», «Сөзжұмбақ» сияқты әдістер мұғалімге сыныпты және әр оқушыны жақсы түсінуге мүмкіндік береді, содан кейін алынған материалдарды оқушыларға тұлғалық-бағдарлы көзқарасты жүзеге асыру үшін пайдалану.

Әдістер қорытындысы келесідей. Оқушыларға алдын ала қағаздан кесілген қарлар, алмалар, лимондар, түрлі-түсті парақтар беріледі және бүгінгі сабақтан не күтетінін (алғысы келетінін), жалпы үйренетінін және неден қорқатынын нақтырақ анықтауға тырысу ұсынылады , оны жазып, белгілі бір саңылау, ағаш, т.б. Аяқталғаннан кейін тұжырымдалған мақсаттар, тілектер, алаңдаушылықтар жүйеленіп, нәтижелер шығарылады.  Қызықты тапсырмалардың бірі, менің ойымша, «Сұрақтар қорабы». Ол ертеңгі тақырыптардың атын алдын ала айтып, балаларды осы тақырып бойынша не білгісі келетіні туралы сұрақтар жазуға шақырды. Келесі күні сабақ соңында балалар сұрақтарына жауап берді. Бұл сұрақтар тек білім беру сипатында ғана емес, сонымен қатар сыныпта жағымды эмоциялар тудырды - балалар олардың сұрақтарын тыңдаудан рахат алды. Сабақ барысында «Кластер», «Ақпаратты болжау», «Тізімді жалғастыр», «Үлгі тап», «Салыстыру», «Жалпылау» сияқты оқу материалын көрсетудің келесі әдістері арқылы жаңа материал беріледі. , «Тақсын тап», «Жіктеу» , «Сөздік мінездеме», «Топқа бөлу» т.б. «Миға шабуыл» - сабақтың тақырыбы тақтаға жазылады. Тақта кеңістігінің қалған бөлігі нөмірленген, бірақ әлі толтырылмаған секторларға бөлінген. Оқушыларға келесі тақырыптың қандай аспектілері талқыланатыны туралы ойлану ұсынылады. Тақырыппен жұмыс істеу барысында балалар негізгі ойларды бөліп, секторларға жазады. «Ақ дақтар» бірте-бірте жоғалады; алынған ақпараттың жалпы ағынының нақты бөлінуі материалды жақсы қабылдауға ықпал етеді. Презентациядан кейін тақырып бойынша қысқаша пікірталас жүргізуге болады, егер балалардың сұрақтары болса, мұғалім оларға жауап береді. Сауат ашу сабағында бұл мақсатқа жету үшін мынадай міндеттерді шешу қажет: түсініп тыңдауға, сөйлеуге, оқуға және жазуға үйрету; тілдік бірліктерге тілдік қатынасты қалыптастыру.Сондықтан мынадай әдістерді қолданамын. Рөлдік ойындар – ойдан шығарылған жағдайдың мақсатын анықтау, рөлдерді бөлу, өз рөлін көрсету. Оқушылар  бұрыннан бар білімдерін пайдалана білу қабілетін көрсетеді. «Аквариум» технологиясы: 2-3 оқушы шеңбер бойымен белгілі бір тақырып бойынша жағдаяттарды көрсетеді, қалғандары сұрақ қою арқылы талдайды.

«Ішкі және сыртқы шеңбер» оқушылар екі шеңбер құрады. Ішкісі бір орында тұрып, ал сыртқысы сағат тілімен жүріп, 2 минут тоқтап, тақырып бойынша сұрақтар қояды. Содан кейін сыртқы және ішкі шеңберлер орындарын ауыстырады. Жаңа тақырып бойынша өзіндік жұмысты ұйымдастыруда оқушылардың жаңа материалды пысықтауға деген қызығушылығының болуы маңызды. Сабақтың тақырыбын пысықтау үшін ауыспалы немесе тұрақты құрамды топтарға – топта талқылауға арналған «Ара ұялары» әдістері қолданылады. Пікірталас жүргізу және шешім қабылдау үшін «Бағдаршам» (талқылау кезінде бағдаршамның түстері бойынша келісім немесе келіспеушілік карталары көтеріледі), «От сызығында» 2-3 сөйлеммен (әр команда өз жобасын қорғайды) әдістерін қолданамын. Содан кейін басқа топтардың сұрақтары, олар өздерін қорғайды). Балалардың өздік жұмысына арналған материалды ұсыну үшін «Автобус аялдамасы», «Кейс әдісі», «Экспресс портрет», «Лабиринт», «Шығармашылық шеберхана», «Ыстық орындық» сияқты әдістер өте қызықты.

Автобус аялдамасы  әдісі.

Мақсаты : берілген тақырыпты шағын топтарда талқылап, талдауға үйрету.

Мұғалім жаңа тақырып бойынша талқыланатын сұрақтардың санын анықтайды (оңтайлысы 4-5). Қатысушылар сұрақтар саны бойынша топтарға бөлінеді (әрқайсысында 5-7 адам). Топтар аялдамаларда таратылады. Әр аялдамада (қабырғада немесе үстелде) тақырып бойынша сұрақ жазылған үлкен парақ бар. Мұғалім топтарға сұраққа байланысты жаңа тақырыптың негізгі тұстарын қағаз бетіне түсіру тапсырмасын қояды. 5 минут ішінде топтар қойылған сұрақтарды талқылап, негізгі ойларды жазады. Содан кейін мұғалімнің бұйрығы бойынша топтар сағат тілімен келесі аялдамаға көшеді. Қолданыстағы жазбалармен танысып, қажет болған жағдайда 3 минут ішінде толықтырады.  Алдыңғы топ жасаған жазбаларды түзете алмайсыз. Содан кейін жаңа аялдамаға көшіп және бір-біріңізбен танысуға, талқылауға және жазбаларыңызды қосуға тағы 3 минут беріледі. Топ бірінші аялдамасына қайтып келгенде, барлық жазбаларды қарап шығуға және материалды ұсынатын топ мүшесін анықтауға 3 минут уақыт беріледі. Осыдан кейін әр топ өз мәселесі бойынша жұмыс нәтижелерін ұсынады. Соңында мұғалім барлық топтардың айтқанын қорытындылайды, қажет болған жағдайда түзетулер енгізеді және жұмысты қорытындылайды.

«  Кейс әдісі» Топқа нақты немесе жалған фактілерге негізделген ақпарат ұсынылады. Топ оны негіздей отырып, талдау және дұрыс шешімді таңдау үшін кеңесу керек.

 «Экспрес портреті» Топтағы әрбір оқушы жануардың немесе өсімдіктің аты жазылған карточка алады. Топтың алдында жануарлар мен өсімдіктер бейнеленген суреттер жинағы салынған қорапша. 3 минут ішінде қағазға осы жануардың (өсімдіктің), ертегі кейіпкерінің немесе минералдың «портретін» жазу керек. Содан кейін топтағылардың барлығы: «Мен сендерді бір жануармен (құс, жәндік, батыр, минерал...) таныстырғым келеді, ол мынаған ұқсайды...» деген сөздерден бастап, өз жұмыстарын ұсынады және портретті оқиды. Топтағы оқушылар кімнің «портреті» сипатталғанын болжайды, себебін дәлелдейді және қораптағы суреті бар суретті табады.

«Лабиринт»  әдісі. Оқушыларға жағдайды сипаттайтын парақтар беріледі. Оқып, талқылағаннан кейін топ дұрыс шешімді таңдауы керек. (сабақ кезінде жазғы каникул кезіндегі тәртіп ережелері үшін қолданылады).

«Шығармашылық шеберхана» әдісін әдеби оқу және қоршаған әлем бойынша жалпы сабақтарда үлкен табыспен қолданамын. Сабаққа балалар берілген тақырып бойынша суреттер, иллюстрациялар дайындайды, эссе, өлең, әңгіме жазады.Оларға топқа бөлініп, берілген тақырып бойынша топтық жоба жасап, таныстыру тапсырмасы беріледі. Алдымен сабаққа әкелінетін материалды орналастыру жоспарын және титулдық бетті безендіру керек. Жұмысқа 20-25 минут беріледі. Осы уақыттан кейін әр топ немесе оның өкілі өз жобасын ұсынуы керек. Оқушылардың  практикалық іс-әрекеті кезінде сынып  нағыз шығармашылық шеберханаға айналады. Сабақтың соңында тамаша туындылар пайда болады. Әрбір шешім бірегей және мәнерлі. Бірігіп жұмыс істеуге, топпен жұмыс жасауға, жолдастардың пікірін тыңдауға, бірлесе жинаған материалдардан бірлесе отырып тамаша туындылар (картиналар, газеттер, кітаптар) жасауға үйрету – бұл сабақтың негізгі мақсаты.  «Интервью». Өтілген тақырып бойынша топтан бір оқушы микрофон арқылы әр топ мүшесіне сұрақтар қояды. Ал қалғандары жауап береді.

«Ыстық үстел».  Бұл стратегия сабақтың әртүрлі кезеңдерінде, әртүрлі пәндік пәндерде қолданылуы мүмкін болғандықтан қызықты. Жігіттер алғашында қате жауап беруге қорқатындай моносиллабпен жауап берді.Ортаға  тек ең батылдары шықты. Бұл стратегия сыныпта бейімделгендіктен, қабылдаушылар көп болды. Мен бұл стратегияны өтілген материалды бекіту үшін де, оқушының осы тақырып бойынша не білетінін анықтау үшін де қолдандым. Әрине, жауаптар әрқашан сенімді емес, бірақ ойлау процесі басталды. Балалар енді байқаушы емес, белсенді қатысушылар. Сыныптағы релаксацияның қалпына келтіретін күшін ұмытпау керек . Өйткені, кейде өзіңізді сергітуге, көңілді және белсенді демалуға және энергияны қалпына келтіруге бірнеше минут жеткілікті. Белсенді әдістер – «физикалық минуттар» мұны сыныптан шықпай орындауға мүмкіндік береді. Бұл жаттығуға мұғалімнің өзі қатысса, ол өзіне пайдасын тигізумен қатар, өзіне сенімсіз, ұялшақ оқушылардың жаттығуға белсенді қатысуына көмектеседі. «Коктейль таяқшалары» жұппен жұмыс істегенде қолданылады. Екі оқушы таяқтың ұштарын алып, екеуі ортаға жеткенше сұрақтар қоя бастайды.  «Түймедақ», «Қорытынды шеңбер» сияқты әдістер арқылы сабақты немесе сыныптан тыс жұмысты аяқтауға болады.   «Түймедақ» - 1. Балалар түймедақ жапырақтарын жұлып алады, түрлі-түсті парақтарды шеңбер бойымен өткізеді, т.б. және негізгі сұрақтарға жауап беру немесе сабақтың тақырыбына байланысты суретке, артына жазылған іс-әрекеттерге талдау жасайды.   «Қорытынды шеңбер» - Мұғалім бір минут береді! Дайындалған топ өкілдері шеңберге тұрады, басқа топтардың балаларына сұрақтар қояды, олар өз кезегінде жауап береді (шеңберде жұмыс істейді). Бұл әдістер сабақты нәтижелі, сауатты, қызықты қорытындылауға көмектеседі. Мұғалім үшін бұл кезең өте маңызды, себебі ол балалардың нені жақсы меңгергенін және келесі сабақта не нәрсеге көңіл бөлу керектігін анықтауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, оқушылардың  кері байланысы сабақты болашаққа түзетуге мүмкіндік береді.  Әрбір әдістеменің жақсы және жаман жақтары бар

    + Оқытудың белсенді әдістері көмектеседі,оқуға деген ынтасын және оқушының жақсы жақтарын дамытуға, оқушыларды өз бетінше білім алуға үйретуге, пәнге қызығушылығын арттыруға, оқушылардың коммуникативті дағдыларын, білім беру ақпараттық және оқу-ұйымдастырушылық дағдыларын дамыту үдерісін белсендіруге мүмкіндік береді.

          - Оқытудың белсенді әдістерін қолданатын сабақтар оқушыларды ғана емес, мұғалімдерді де қызықтырады. Бастауыш мектеп оқушыларының өзіндік ерекшеліктері бар, сондықтан олар өздерінің эмоцияларына төтеп бере алмайды, сондықтан сабақтарда мәселелерді талқылау кезінде толығымен  шулау  пайда болады; Оқушыларды  пікірталас, ынтымақтастық мәдениетін тәрбиелей отырып, әдіс-тәсілдерді біртіндеп енгізген дұрыс; Бұл әдістерді әр сабақта қолдану міндетті емес.

Осылайша белсенді оқыту әдістерін қолдану оқу үдерісін тиімді ұйымдастыруды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді, бірақ кез келген әдіс сияқты, оның ерекшеліктері бар. Қолдану-қолданбау мұғалім мен оның шығармашылығына байланысты.